Antón Baamonde
O Lago de Como, a novela de Ramón Chao é extraordinaria na literatura galega das últimas décadas. Por unha razón moi simple: porque non idealiza ou estiliza á Vilalba da súa infancia. Seguindo a estela de Álvaro Cunqueiro tendeu a instalarse no país un realismo máxico que se converteu, manexado por autores melindrosos e de menos talento que o mindoniense, nunha mentira compartida. Don Álvaro quería salvar ante os ollos dos lectores de clase media os tipos humanos cheos de graza, humor e benevolencia que podían divisarse nas feiras do país pero os seus epígonos manexan, simplemente, un tópico literario sen óso. Ramón Chao, escollendo un camiño contrario, entra a saco no seu pasado para proceder a debuxar un retrato sen contemplacións das súas orixes e mesmo da figura do pai. Unha figura que, por certo, en O Lago de Como lembra a de O prado, a película irlandesa dirixida por Jim Sheridan: dura, arrogante, capaz de erguer as paixóns máis violentas.
Foi unha novela que no seu momento constituíu un best-seller en Vilalba. Dende logo, eu ignoraba a identidade dos protagonistas, pero para a xeración de meus pais a novela era transparente. Era natural, e así foi, que para aqueles que podían lembrar aos personaxes erguera un certo morbo. Pero cando pase o tempo, e desaparezan, si non o fixeron xa, aqueles que podían establecer unha lectura tan directa, o que quedará é o rexistro dunha certa Galicia. Temos que estarlle agradecidos a Ramón Chao por iso.
Por outra banda, ¿de que trata O Lago de Como?. Supoño que das decepcións da educación sentimental pero tamén entre do que agora poderiamos chamar “conflito cultural”. Porque Vilalba só é un dos polos da historia. Tamén a emigración cubana, coa súa desmesura ocupa o plano. O pai retratado na novela é un “padre padrone” que, como tantos outros nesa altura, cruzaron o atlántico para facer as Américas. E, en efecto, alí amasaron o diñeiro que, ao retornar da urbe habanera investiron en diversos negocios, coma o hotel da familia. O contraste entre a Habana, tan vital e barroca, e a pequena vila do orixe debeu de causar terremotos en moitas cabezas. Hai que telo presente.
Un dos debates por facer en Galicia é o do aporte da emigración. Unha escola de pensamento lle atribúe aos emigrantes un enorme papel do desenvolvemento do país. Outra, máis moderna, discute esa apreciación aínda que recoñece na primeira emigración, a de fins do dezanove e comezos do século vinte, o afán ilustrado. De feito, as parroquias de Vilalba, coma outras moitas na Terra Chá e noutros lugares de Galicia, abundan en escolas feitas co diñeiro dos emigrantes que querían contribuír, así, ao progreso da súa terra. Esa vontade subxectiva si é indiscutible.
Vilalba era, na época á que se refire O Lago de Como, un pobo de comerciantes e funcionarios, ao ser capital de partido xudicial. A vila destacaba sobre unha comarca agraria enorme. Era a súa unha dialéctica de mediación entre a intensa vida rural do momento e os mercados máis amplos que tiñan os seus vértices nas cidades máis poboadas do país. O soño de tantos vilegos, coma o do proxenitor da novela, era que os seus fillos ascenderan socialmente, o que tamén quería dicir abrirse camiño fora das limitadas posibilidades locais. Non cabe dúbida de que ao criar fillos de tanto éxito o pai de Ramón Chao tivo fortuna na súa pretensión, aínda que co paradoxo de seren tan críticos con el.
Pero todo iso queda agora moi lonxe. O mundo rural, tal e como o coñeceron os nosos maiores, extinguiuse xa. Queda moi pouco da trama de parroquias que durante case dous mil anos, dende o período suevo, configuraron Galicia. Tamén da vida económica que as soportaba. O campo é hoxe outra cousa, máis capitalizada, e non tardaremos en velo cheo de eslavos ou de xentes do Marrocos. Vilalba, que perdeu habitantes no transcurso do século XX, necesita, como tantos outros pobos do interior de Galicia, acomodarse a un escenario no que os novos usos do campo resultan importantes e insuficientes ao mesmo tempo.
Vilalba é un nó no que se entrecruzan estradas. Está relativamente cerca de Lugo, A Coruña, As Pontes e Ferrol, que constitúen o seu entorno. Parte do seu futuro vai estar marcado por ese feito loxístico, ese estar na encrucillada. A instalación de negocios relacionados co sector primario, ou outros posibles de carácter industrial ou do sector servizos, están en función desa realidade. Pero nunca sucede nada de forma automática. Para que un pobo, ou unha comarca, aumente poboación e xere volume de negocio non abonda con programas da UE ou con diñeiros de tal ou cal Consellería para promover isto ou aquilo. As alternativas sempre teñen que nacer da propia iniciativa da xente para que subsistan e sexan eficaces a longo prazo.
Foi unha novela que no seu momento constituíu un best-seller en Vilalba. Dende logo, eu ignoraba a identidade dos protagonistas, pero para a xeración de meus pais a novela era transparente. Era natural, e así foi, que para aqueles que podían lembrar aos personaxes erguera un certo morbo. Pero cando pase o tempo, e desaparezan, si non o fixeron xa, aqueles que podían establecer unha lectura tan directa, o que quedará é o rexistro dunha certa Galicia. Temos que estarlle agradecidos a Ramón Chao por iso.
Por outra banda, ¿de que trata O Lago de Como?. Supoño que das decepcións da educación sentimental pero tamén entre do que agora poderiamos chamar “conflito cultural”. Porque Vilalba só é un dos polos da historia. Tamén a emigración cubana, coa súa desmesura ocupa o plano. O pai retratado na novela é un “padre padrone” que, como tantos outros nesa altura, cruzaron o atlántico para facer as Américas. E, en efecto, alí amasaron o diñeiro que, ao retornar da urbe habanera investiron en diversos negocios, coma o hotel da familia. O contraste entre a Habana, tan vital e barroca, e a pequena vila do orixe debeu de causar terremotos en moitas cabezas. Hai que telo presente.
Un dos debates por facer en Galicia é o do aporte da emigración. Unha escola de pensamento lle atribúe aos emigrantes un enorme papel do desenvolvemento do país. Outra, máis moderna, discute esa apreciación aínda que recoñece na primeira emigración, a de fins do dezanove e comezos do século vinte, o afán ilustrado. De feito, as parroquias de Vilalba, coma outras moitas na Terra Chá e noutros lugares de Galicia, abundan en escolas feitas co diñeiro dos emigrantes que querían contribuír, así, ao progreso da súa terra. Esa vontade subxectiva si é indiscutible.
Vilalba era, na época á que se refire O Lago de Como, un pobo de comerciantes e funcionarios, ao ser capital de partido xudicial. A vila destacaba sobre unha comarca agraria enorme. Era a súa unha dialéctica de mediación entre a intensa vida rural do momento e os mercados máis amplos que tiñan os seus vértices nas cidades máis poboadas do país. O soño de tantos vilegos, coma o do proxenitor da novela, era que os seus fillos ascenderan socialmente, o que tamén quería dicir abrirse camiño fora das limitadas posibilidades locais. Non cabe dúbida de que ao criar fillos de tanto éxito o pai de Ramón Chao tivo fortuna na súa pretensión, aínda que co paradoxo de seren tan críticos con el.
Pero todo iso queda agora moi lonxe. O mundo rural, tal e como o coñeceron os nosos maiores, extinguiuse xa. Queda moi pouco da trama de parroquias que durante case dous mil anos, dende o período suevo, configuraron Galicia. Tamén da vida económica que as soportaba. O campo é hoxe outra cousa, máis capitalizada, e non tardaremos en velo cheo de eslavos ou de xentes do Marrocos. Vilalba, que perdeu habitantes no transcurso do século XX, necesita, como tantos outros pobos do interior de Galicia, acomodarse a un escenario no que os novos usos do campo resultan importantes e insuficientes ao mesmo tempo.
Vilalba é un nó no que se entrecruzan estradas. Está relativamente cerca de Lugo, A Coruña, As Pontes e Ferrol, que constitúen o seu entorno. Parte do seu futuro vai estar marcado por ese feito loxístico, ese estar na encrucillada. A instalación de negocios relacionados co sector primario, ou outros posibles de carácter industrial ou do sector servizos, están en función desa realidade. Pero nunca sucede nada de forma automática. Para que un pobo, ou unha comarca, aumente poboación e xere volume de negocio non abonda con programas da UE ou con diñeiros de tal ou cal Consellería para promover isto ou aquilo. As alternativas sempre teñen que nacer da propia iniciativa da xente para que subsistan e sexan eficaces a longo prazo.
O máis importante, pero non tan sinxelo, é sobrepoñerse ás dificultades, amosar forza e talento cando arredor dun é fácil atopar pasividade e ausencia de estímulos. Un pode preguntarse se, despois de todo, os tipos humanos coma o pai retratado n´O Lago de Como posuían trazos que Vilalba e Galicia tal vez necesitan. Pois é certo que eran xente dura e brava. Tiñan coraxe para cruzar os mares e tamén para impulsar aos seus fillos a buscarse a vida, a saír da indolencia para, por exemplo, irse a París. Un coraxe que non pode ser menor para quedarse e impulsar a nave..
____________________
CHAO REGO, Ramón.
CHAO REGO, Ramón.
O Lago de Como.
Edicións Xerais de Galicia. 2004.
Edicións Xerais de Galicia. 2004.
368 pp.
Ver máis información sobre Antón Baamonde e Ramón Chao na Bibliografía Chairega.
Said
Moi bo este artigo, a verdade. ¿Para cando algo máis de Antón Baamonde?