O poeta pastor e Lorca

Bruno Marcos.-

Desde que se desataron as galas do ano miguelhernandiano non deixou de aparecer un asunto que, aínda que parece baladí, é repetido con insistencia. Trátase do desencontro de Miguel Hernández con Federico García Lorca. Nada se xoga a historia da literatura hispánica en desentrañar as reviravoltas desta malograda relación pero esperta a curiosidade. Seguramente o que atrae a atención é contemplar a ruptura do monolitismo que se construíu sobre a intelectualidade antifranquista.

Non foi tan idílica a relación de Miguel coa xeración do 27 como se viña crendo. É coñecido o apoio que lle prestaron Vicente Aleixandre ou Pablo Neruda e é sabida a alerxia que causaba o cabreiro a Lorca ou a Cernuda. Tamén se di que rifou con Alberti e María Teresa León ao berro de «Aquí hai moita puta e moito fillo de puta» porque estes espantaban os medos da guerra con grandes festas de disfraces nun palacio incautado. O mesmo Rafael relataba nas súas memorias, La arboleda perdida, aquilo que debeu irritar a sensibilidade do poeta pastor e soldado: «disfrazados cos moitos fantásticos traxes que gardaban os marqueses de Heredia-Spínola nuns vellos armarios arrumbados no terceiro piso. Quen poderá esquecer a Luís Cernuda, vestido de cabaleiro calatravo; ao poeta negro Langston Hughes, con traxe e corida capa de rei negro; a León Felipe con gorro e uniforme de Gran Duque Nicolás, etcétera... Mentres, chovían os obuses sobre o Madrid ás escuras dunha noite calquera de tenaz defensa».

O certo é que Lorca sae malparado sempre deste preito que merecería ser estudado con máis detemento. É de supor que a Federico, doce anos maior que Miguel, chegábanlle poetas provincians, e mesmo rústicos como este, con bastante frecuencia solicitando a súa atención; pero o que sorprende é a agresividade coa que o de Orihuela se dirixía ao de Granada. Desgustado pola nula repercusión do seu primeiro libro de poesía, Perito en lunas , Miguel Hernández escribe a Lorca: «Pensei ante o seu silencio, que vostede me tomou o pelo ao andaluz en Murcia -lembra?-..., que para vostede fomos, ou fun, o que lembro que nos dixo cando lle preguntamos quen era un que lle saudou. «Ese -dixo-, un deses dos de: adeus!, cando lles vemos. (...). Perdóeme. Pero quedouse todo: prensa, poetas, amigos, tan silencioso ante o meu libro, tan encomiado -non mentirosamente, como dixo- por vostede a tarde aquela murciana, que maldixen as putas horas e malas en que dei a ler un verso a ninguén».

»Vostede sabe ben que neste libro meu hai cousas que se superan dificilmente e que é un libro de formas resucitadas, renovadas, que é un primeiro libro e encerra nas súas entrañas máis personalidade, máis valentía, máis collóns -"a pesar do seu aire falso de Góngora"- que todos os de case todos os poetas consagrados, aos que se, se lles quitasen a firma, confundiríaselles a voz (...).»

A resposta de Federico foi: «Lémbrome moito de ti porque sei que sofres con esas xentes marráns que che rodean e sinto mágoa de ver a túa forza vital e luminosa pechada no curral dándose labazadas polas paredes. Pero así aprendes. Así aprenderás a superarte nesa terrible aprendizaxe que che está dando a vida. O teu libro está no silencio, como todos os primeiros libros, como o meu primeiro libro, que tanto encanto e tanta forza tiña. Escribe, le, estuda. LOITA! Non sexas vaidoso da túa obra. O teu libro é forte, ten moitas cousas de interese e revela aos bos ollos paixón de home, pero non ten máis collóns, como ti dis, que os de case todos os poetas consagrados. Acouga. Hoxe faise en España a máis fermosa poesía de Europa. Pero por outra banda a xente é inxusta. Non se merece Perito en lunas ese silencio estúpido, non. Merece a atención e o estímulo e o amor dos bos. Ese telo e teralo porque tes o sangue de poeta, e até cando na túa carta protestas tes no medio de cousas brutais (que me gustan) a tenrura do teu luminoso e atormentado corazón.

Eu querería que puideras superarte da obsesión, desa obsesión de poeta incomprendido, por outra obsesión máis xenerosa política e poética.»

Diferenza de caracteres
Basta ler estas dúas cartas para entender a diferenza dos caracteres dos nosos poetas. A Miguel Hernández urxíalle todo, saír da súa casa, gañar diñeiro, ser protexido e tutelado, salvado do seu mundo, o cal, con todo, usufructuaba con certo exotismo non exento de algo de cinismo. Lorca fala desde a sensatez e en perspectiva, con sinceridade e sen belixerancia para indicar ao outro que a arte non é unha carreira.

Miguel Hernández contesta a Lorca cunha carta cargada de insolencia: «Dispensa, Lorca, amigo, calorré de nacemento, que deixase, tanta!, anchura de tempo entre a túa carta e esta. O diñeiro faltoume, o traballo ocupado, abril, maio, fútbol e muller, esgotado, distraído (...). Tanto aprendo aquí, que creo que até estou a aprender a deixar de ser poeta. Non podo ler por non ter libros, escribir por non ler, estudar por non ler tamén, loitar porque o meu inimigo é a miña arma: a miña poesía.»

»Que non sexa vaidoso da miña obra? Non é vaidade, amigo Federico Lorca: é orgullo malferido. Grazas polo teu desexo de que a miña obsesión de poeta incomprendido sexa separada de min. Aínda non viña a túa carta polo camiño cando xa me divorciou dela. Son sen ser nada comunista e fascista.»

A partir desta carta Federico deu por resolta a relación. Non quixo ser comprensivo co mozo vehemente que lle reprochaba que as súas boas palabras fosen mentiras corteses e atrevíase a aludir ao estereotipo do xitano para referirse a el.

Cítase o veto que o granadino puxo ao oriolano nunha reunión en casa de Aleixandre. «Federico chamoume a primeiros de xullo para dicirme que viña lerme a súa última obra, La casa de Bernarda Alba . Eu, como sempre, esperábao con gusto. Pero el, ao decatarse de que estaba comigo Miguel Hernández, ao cal non lle tiña moita simpatía, dixo que con Miguel alí el non viría. «Entón, que podo facer eu», díxenlle. «Bótao», contestou secamente Federico. Naturalmente non botei a Miguel, e Federico non veu, a pesar das miñas insistencias».

Capacidade cegadora
O de Orihuela viña dar voz ao pobo desde o pobo e posuía unha capacidade cegadora coa cal se apropiou da linguaxe que de cando en cando pertencera á súa clase social. Lorca, con todo, representaba ao señorito andaluz que fai versos marabillosamente cuxo compromiso social non deixa de ter o ar condescendente da caridade. Con todo, isto vén a servir forzadamente un encontrón social entre dous dos mellores poetas da nosa lírica onde, seguramente, houbo tan só un choque de caracteres. Doutra banda dá a sensación de que se chegou a un momento no que Hernández só puidese crecer a expensas de Lorca, en demérito del. Para favorecer este enfrontamento de clases rebáixase a importancia que na vida do poeta pastor de cabras teñen as clases medias ou altas. A burguesía intelectual educoulno e acolleuno e, máis tarde, o dereitista Cossío foi o seu principal defensor na prisión. A educación nos xesuítas, as lecturas da biblioteca do bispo Almarcha, a estreita relación intelectual con Ramón Sijé son case sempre analizados como un obstáculo na súa traxectoria; con todo, pásase no bico dos pés sobre o feito de que o seu pai, pertencente ao pobo idealizado, é quen lle prohibiu os libros, quen non foi a visitalo nin unha soa vez ao cárcere e quen, ao recibir a noticia da súa morte, contestou: «El buscouno».

As diferenzas entre Lorca e Miguel Hernández teñen simplemente unha dimensión anecdótica. A relación entre eles non quita nin pon nada e a realidade é que, no substancial, uníalles a orixe rural e o desexo de axuntar a alta cultura coa cultura popular á vez que consideraban ambos fundamental facela chegar ao pobo e defender a liberdade.

Non en balde escribiu Miguel a conmovedora Elexía primeira á morte de Lorca con versos tan fondamente fermosos como estes: «Primo de las manzanas, / no podrá con tu savia la carcoma, / no podrá con tu muerte la lengua del gusano, / y para dar salud fiera a su poma / elegirá tus huesos el manzano. / Cegado el manantial de tu saliva, / hijo de la paloma, / nieto del ruiseñor y de la oliva: / serás, mientras la tierra vaya y vuelva, / esposo siempre de la siempreviva, / estiércol padre de la madreselva.»