Un poeta feito en Guitiriz

Alfonso Blanco Torrado.-

Se hai alguén que rexistra o nome da vila e concello de Guitiriz neses volumes de información e cultura que son as enciclopedias e dicionarios, é o poeta Xosé María Díaz Castro. Naceu na parroquia de Os Vilares no 1914 e desde aquela viviu ligado a esta paisaxe e contorno a carón da Serra de Montouto onde vai fenecendo a Terra Cha. Aínda que pasou moito tempo lonxe desta comarca, concretamente en Madrid, endexamais renunciou a ela e sempre que podía viña a beber nesta fonte da súa inspiración poética.

Esta simbiose afectiva do home coa súa terra emerxe decote na súa obra. Díaz Castro é un dos poetas máis importantes da Galicia de postguerra e cando estamos a falar dun artista, o camiño axeitado é rastrea-la súa obra para ir descubrindo o perfil e os trazos que definen a Díaz Castro nos que imos contemplar unhos máis grosos ca outros, como nunha pintura expresionista, son as que imos suliñar como caracteristicas da súa obra. O noso poeta fai unha poesía rural e labrega como é a vida dos seus veciños de aldea.

Mesmo os que queiran estudar a vida cotidiá deste concello poden atopar na poesía do dos Vilares, os síntomas que definen o xeito de ser dos vilaregos daquel tempo. Unha parroquia que daquela tiña un nivel económico moi feble, e moitos adicabanse a compra venda de trapos, etc.

Neste artigo imos ficar na raigame natural deste poeta e por extensión da súa poesía, imos deternos a contemplar os seus pasos polas terras de Guitiriz e Parga, porque senon fora polas súas vivencias aquí, a súa obra xa sería outra. Imos deixar plantado para sempre que o que fixo este escritor no eido da literatura foi transcendentalizar ou universalizar en versos a súa vida de infancia nesta paisaxe. A vida de Díaz Castro nestas terras son os cimentos dos seus poemas. Toda a súa obra é rodear de luz e de eternidade as súas lembranzas de neno neste recanto do país.

O poeta naceu no lugar do Vilariño, na chamada casa "d'arriba", unha das tres que forman a aldea. Son das máis antigas da parroquia e unha delas, a Casa dos Coira, foi das máis prosperas. Chamárono "O Vilariño dos Cregos", pois chegou a haber naquelas tres casas ata 9 cregos entre tíos e sobriños. Dous deles fundaron en 1792 unha Capela que aínda hoxe está en pé, nunha carballeira que nos introduce na aldea, nela axudaba á misa o pequeno Xosé María Díaz Castro que entre os veciños era coñecido como Pepe.

Tamén no lugar do Vilariño temos a "Fontecrego" facendo memoria daquel eclesiástico da casa do poeta que gustaba de ir reza-lo "oficio divino" a carón daquela fonte en tempos de bonanza.

O poeta ven á vida nunha familia labrega, aínda que o seu pai traballou como escribinte-oficial na Casa Nova de San Salvador de Parga (1905-1926), na "casa grande" dos Pardo Montero, ata que o concello foi trasladado á vila de Guitiriz. Mesmo pernoctaba alí durante varios días cando o traballo se facía moito. Isidro Díaz non descoidaba o seu porte de home ben preparado e con moita ascendencia social na súa comarca. O pai do poeta foi presidente do Sindicato Agrario Católico dos Vilares.

A súa bisavoa nacera en Guitiriz, na casa dos Camuza no Curro Vello... E como en moitas outras familias tamén hai que salientar a presencia de canteiros na familia de Díaz Castro, desde o seu padriño, Eustaquio Castro López do lugar de Manchás, que fixo as caveiras da entrada do cemiterio vello da parroquia dos Vilares ata o tío deste, Ignacio, que foi o escultor de fermosos cruceiros deste concello como o da Fírmeda, o maior do calvario das Reixas dos Vilares, o de Saa de Labrada, o de Toxiño, etc.

O neno tamén axudaba nos labores do campo, sobre todo ía a linda-las vacas, e sempre foi un grande afeccionado ó estudo da natureza: plantas, animais, árbores... Na súa casa xa había algúns libros, pero sobre todo preguntaba ós máis maiores os nomes e caracteristcas de todo o que sorprendía ós seus ollos. Foi unha das cualidades que endexamais abandonaría, aínda maior Xosé sempre se acompañaba dalgún papel no que ía apuntando e recollendo ditos, pensamentos, cousas curiosas, palabras descoñecidas, etc.

Mesmo deixou moitas relacións de palabras desta comarca, non hai que esquecer que Díaz Castro era un dos máis grandes coñecedores dos idiomas occidentais, pois dominaba case todos os idiomas europeos: sueco, noruego, finlandés, inglés, grego, francés, portugués, italiano, alemán, danés, euskara..., e outros tamén os coñecía como o ruso, húngaro, etc.

Moi novo foi á escola ó Buriz, mentres non foi nomeado un mestre oficial para Os Vilares. O primeiro mestre de Díaz Castro sería Manuel Cordeiro (1922-24) que como non había local de escola, impartiu clase durante tres anos na casa do poeta. Moito antes xa algún mestre chamado "de ferrado" percorrera ensinando varias casas da parroquia.

Serían os veciños dos Vilares emigrantes a Cuba, entre eles dous tíos do poeta, os que mandarían os cartos para face-la Escola da Conchada. Na illa de América organizaran a sociedade "Juventud de Villares" e quixeron colaborar deste xeito no progreso e educación da súa parroquia. Foi o párroco dos Vilares naqueles anos, Ramón López Otero, o encargado de administrar e coordina-las obras da casa escola. Serían varios os mestres de Xosé María na Conchada, case todos de máis alá de Pedrafita, e todos irían tomando conciencia da valía do neno, sobre todo en redacción e declamación e tamén en debuxo. Desde os 8 anos está a facer poesía.

O seu pai nunha contestación a unha carta do mestre Manuel Cordeiro (21-V-1951) comentaba a existencia de tres aulas nos Vilares naquel momento: a dos “nenos”, a das “nenas” e unha terceira, mixta, nunha casa preto do Vilariño.

Era o "número un" naquelas redaccións que facía para as Festas da Árbore ou para outros acontecementos, como cando leva o primeiro premio polo seu relato da fazaña de Ramón Franco cruzando o Atlántico, ou cando foi elexido polo seu mestre Vicente Fabregat de Castellón para ler un pequeno relatorio na inauguración da ponte de Porto Cancelo, obra do mestre canteiro Prieto de Cezar.

Xa mozo divertíase cos seus colegas despois da misa dos domingos no adro da Igrexa cando adoitaban xuntarse tódolos veciños e tamén nas "feiras do sete" que tiñan lugar nos Vilares nas que había os paseos e os seus bailes a ritmo de acordeón. Neste contexto lembramos a súa participación nunha trifulca un día de feira e despois da misa do domingo, cando Díaz Castro tiña 20 anos, o mestre, un republicano andaluz chamado Justino Quero, enfrontouse ó párroco dos Vilares por non arria-la bandeira monárquica da espadaña da igrexa naqueles anos da República, e entón o mozo Xosé María fixo un alegato á liberdade ante o asombro dos seus veciños que ateigaban o campo das Reixas e foi unánime a sentencia: "o mestre atopou a peza pro seu zapato".

Naquel tempo xa estaba no Seminario de Mondoñedo onde escribiu os seus primeiros cadernos de poesía: "Follas Verdes" e "Follas ó Aire" que non quixo editar. Pero sí escribe en varios xornais como "El Progreso Villabés" (1931-33) onde publica poemas adicados a aquela natureza na que el gustaba mergullarse cando ía coas vacas: ás formigas, á flor da pasionaria, ao pensamento, etc.

Hai un poema deste tempo que fai referencia a outra das afeccións do poeta: "O menhir solitario" que é unha gabanza ó menhir que se erguía en Súa Torre, nese monte que el coñecía moi ben. O poeta non facía máis que pasear desde moi novo polos arredores e estudar os restos arqueolóxicos da zona e así co seu irmán Serafín fai unha relación de todas as mámoas que existen a carón da Serra de Montouto. Buscaba con avidez todo o relacionado coa historia de Guitiriz, mesmo copiando a man os textos dos historiadores do noso país: Murguía, Amor Meilán, etc.

No Seminario fai boas migas cos seminaristas deste concello que serían amigos do poeta toda a vida: Castro Prieto do Buriz e Antonino Roca de Santa Mariña que tamén facía versos, el mesmo lembraba con gozo estas relacións xa que podía falar con eles o idioma do seu pobo do que nunca refugou, fronte a outros condiscípulos do Ferrol, Melide, etc., máis afeitos ao castrapo. O poeta estaba a enxerga-la súa traxectoria vital no berce dunha cultura popular, a dos seus devanceiros e que era a propia desta comarca.

Sempre que podía achegabase a súa casa paterna, e cando contrae matrimonio con María Teresa Zubizarreta, o primiero que fai é cumprir cunha promesa: agasallar ó templo da súa parroquia dos Vilares cunha imaxe da Virxe de Fatima.

Non tódalas obras literarias zumegan do mesmo xeito esa comunión do autor coa súa terra. Algúns escritores salpican os seus textos cos nomes dos lugares que eles percorreron. Non é o caso do poeta de Guitiriz que non utiliza o que se chaman os topónimos dos lugares da súa infancia, aínda que hai duas poesías que teñen esta marca: o romance "Remuiño" que é un poema inspirado nas camiñatas que facía desde neno ó muiño de Merra en San Salvador e que fala da "Ponte Gafín", desde donde o poeta nos transmite aquela desazón e inseguridade que el vivía no mes de abril cando aínda o inverno soplaba e a primavera non daba chegado. Esa primavera na que conviven varias estacións. Nos versos contaxianos co vai-vén destes remuiños. Por este camiño, subindo despois polo Castro, o poeta tamén ía de romaxe ós santuarios de Bascuas e do San Alberte.

O outro poema, moi localista, é "Vísperas" adicado ás festas do Carmo no Buriz e que nos fala do Porto-Muiño, un "paso" que el coñecía moi ben, pois de neno foi á escola ó Buriz, e xa adolescente ía a pasantía de latín á rectoral do Buriz. Nas fragas arredor deste río compuxo o poeta os seus versos máis premiados, nos Xogos Florais de 1946 en Betanzos. Díaz Castro retirabase a esta paraxe para facer versos nun ambiente tranquilo e arredado. Unha vez máis vemos a súa dependencia da paisaxe que o envolvía, xa non só como tema e materia da súa arte, senón tamén como lugar de inspiración e creación.

Estes versos vannos debuxando a festa no lombo do río: "foguetes lonxanos cain no río", luces e sombras que van marcando a distancia do xolgorio ó río que é a testemuña muda da celebración dos veciños.

Pero é a poesía máis importante ou coñecida de Díaz Castro aquela que nos marca "O Tempo vai de Parga a Pastoriza", estamos a falar de "Penélope", que é a síntese ou resume máis importante da historia de Galicia e que deixa ben definido que o seu hábitat é a Terra Cha.


Díaz Castro só quixo publicar un libro: "Nimbos" (1961) e ten varios inéditos. Pero o seu labor máis importante foi o de traductor do Instituto de Cultura Hispánica e do Instituto de Investigacións Científicas de Madrid.