A Bordo do "Castillo Olite"

Castillo Olite (antigo Postishev). Este buque foi a tumba de milleiros de
soldados do bando franquista, a maioría deles galegos, na maior traxedia
naval da historia española.

Mª. Xosé Lamas

Ás veces a lembranza tamén nos xoga boas pasadas. Non hai moitos días e non sei moi ben a conto de que –supoño que a colación de algo escoitado nalgunha reportaxe televisiva- comentei en voz alta un pensamento: “algo así debeu acontecerlle a meu avó no Castillo Olite”, o que deu pé para falar co meu interlocutor sobre o caso dese barco, as súas circunstancias, en fin, de canto coñeciamos sobre o tema. Non conformes co que sabiamos, acudimos a internet e acadamos unha comunicación que un historiador, ate de aquela para nós descoñecido, fixo nunha ocasión sobre o afundimento do barco. Tamén soubemos que o autor, Luis Miguel Pérez Adán, tiña un libro sobre ese feito titulado El hundimiento del Castillo Olite e subtitulado La mayor tragedia naval de la Guerra Civil Española, nunha primeira edición de 2004 da editorial Áglaya de Cartaxena e que conseguimos facernos con el tamén a través da rede.

O libro, estruturado en seis partes, achéganos aos derradeiros días da contenda bélica e aos feitos acaecidos naquel marzo fatídico de 1939. Describe pormenorizadamente o marco xeo-histórico onde se desenvolven os feitos: a base naval de Cartaxena e a sublevación que tivo lugar os días 4, 5 e 6 de marzo dese ano; fálanos dos protagonistas, dende o propio Castillo Olite e as tropas nel embarcadas ate a batería de costa La Parajola, responsábel do afundimento; narra os feitos acaecidos (a expedición nacional sobre Cartaxena, o afundimento, a desaparición do barco e as causas do fracaso da "fazaña" de Franco); explícanos as consecuencias dos feitos, achegándonos ate onde foi posíbel as listaxes dos mortos, feridos e prisioneiros, así como do sumario e os xuízos; e remata dando noticia dos restos do Castillo Olite.

Hai tempo que tiña ganas de pescudar sobre o paradeiro do meu avó, ou dos seus restos. Era pouca ou case nula a información da que dispuña ao respecto, entre ela, o feito de que tardaran moito tempo (varios meses) en comunicarlle a miña avoa a nova do falecemento do seu home “en acto de servizo á patria” e o lugar na que acaecera o seu pasamento –non, por certo, as circunstancias, nin sequera disfrazadas. De conversas mantidas con miña nai, acadei averiguar que morrera no afundimento do Castillo Olite, un barco de bandeira nacional “bombardeado, seica por erro, polas forzas aliadas nacionais no porto de Cartaxena e a poucos días de finalizar a Guerra Civil”. Escasa e enganosa era tal información, como puiden decatarme coa lectura deste libro que comecei polo penúltimo capítulo seguindo con avidez, e coa punta do dedo para non perderme, as listaxes de mortos, feridos e prisioneiros, por ver de atopar o nome de Manuel Fernández Balseiro. A miña busca foi improdutiva e pasei á derradeira parte tentando manter as esperanzas de ler nalgún parágrafo a posibilidade de saber algo máis sobre meu avó. E atopei esas liñas, pero non esperanzadoras, senón todo o contrario: En 1952, afundido na baía de Cartaxena, o Castillo Olite foi vendido para converter en material de refugallo a un empresario bilbaíno. Durante as primeiras detonacións para desfacer o barco, comezaron a saír restos humanos á superficie que foron depositados no cemiterio de Cartaxena xunto cos que xa había do sinistro. Pero eran moitos os que aínda ficaban no plan do barco, xa sen ningunha protección, e que estarían por moito tempo soterrados baixo os lodos mariños. Mais esa improvisada tumba a 24 metros dende a superficie da auga salgada, tamén desapareceu en 2003 baixo milleiros de toneladas de formigón co fin de realizar as obras de ampliación do macro-porto de Escombreras. Debaixo desa lousa labrada polo avance e desenvolvemento económico ou entre os restos anónimos devoltos polo mar ao camposanto cartaxinés, pois, pode que estea o avó Manuel.

Non obstante, do que me decatei foi da grande cantidade de información que por tantos anos se nos ocultou e do manipulada –por calquera dos bandos da contenda- que estaba a pouca que nos chegou. Souben, polo menos, das circunstancias da morte do avó, onde pasou as súas últimas horas de vida e, incluso, podo adiviñar o que sentiu en moitos intres dese tempo.

A partir do 4 de marzo de 1939, en Cartaxena -que durante a Guerra permanecera fiel ao goberno republicano- subleváronse a maioría dos xefes militares a favor do bando nacional, xa que se vían derrotados, apoiados por un importante sector pro franquista. Ao día seguinte, a flota republicana deixa o porto libre para os insurrectos. Non obstante, unha unidade de élite do exército republicano chegara ás aforas da cidade como reforzo. Ao mesmo tempo, ante a petición de axuda por parte dos sublevados, Franco decidiu unha enorme operación de desembarco confiado en que as baterías de costa estaban en mans nacionais e que o paso ate o porto dos navíos era seguro. Pero non era así, pois o exército republicano volveu a tomar tanto a cidade como as baterías de defensa costeira. Mentres tanto, en Castellón, no mediodía deste día 5, a División nº 83, que pertencía ao Corpo de Exército de Galiza, descansaba (seica que para a tarde estaba anunciada unha tourada para entretemento das tropas) cando recibe a orde de dirixirse con urxencia ao porto de Grao e ir embarcando nos buques a disposición cara Cartaxena para reforzar aos insurxentes e asegurar a base. O Castillo Olite foi o último en saír do porto, ás dez da mañá do día 6, con 2112 persoas a bordo. Era un barco en boas condicións, pero cun “pequeno problema técnico”: non lle funcionaba a radio e coa présa dos feitos non daba tempo a arranxala; co que saíu de porto xa incomunicado. O resto da flota – case a totalidade da que dispuña o bando nacional naquel momento, preto de 30 barcos, no que navegaban unhas 20.000 persoas- comunicada entre si, tivo acceso á información do estado da base de Cartaxena, pois eran coñecedores de que volvera a mans republicanas, entre outras cousas, porque os avíóns nacionais que a sobrevoaban eran atacados polo exército hostil. Non tardou, pois en recibir a orde de volver ao porto de saída en retirada. Mais o Olite, proseguiu o seu camiño a cegas. Cando estaba á altura da illa de Escombreras, un hidroavión nacional de recoñecemento quixo facerlle sinal de que recuara, pero a tripulación do barco coidou que era unha manobra de saúdo e de confirmación de que se podía entrar sen problema no porto. Só ao emproar a bocana do porto se decatou de que o resto da flota, que tiña que ter chegado con anterioridade, non se vía por ningures e, por se isto non abondaba recibiron un disparo dende o pequeno canón dun peirao. Virou entón o rumbo de súpeto, non sen antes producirse unha situación de fondo desconcerto tanto nos mandos como no resto da tropa, pero non lle deu tempo a alonxarse. Dende a batería costeira de La Parajola saíu un primeiro disparo que fixo auga, seguido dun segundo que impactou xusto na ponte do barco, debaixo da que ía cargada toda a munición que estoupou nese intre partindo o buque en dous e precipitando o seu afundimento, cando eran as 10 da mañá segundo a hora do bando nacional, as 11 polos reloxos republicanos, do día 7 de marzo de 1939.

Mais, non me dou por rendida. Sei que nalgún arquivo agochado, no medio de milleiros de documentos antigos, pode estar o nome do meu avó xunguido a unha historia que aínda descoñezo.

Pérez Adán, Luís Miguel
El Hundimiento del Castillo Olite
Ed. Áglaya, 2004
300 pp.